Στις Eμβληματικές Πρωτοβουλίες/Team Europe Initiatives συμμετέχουν οι θεσμοί και τα κράτη μέλη της ΕΕ -συμπεριλαμβανομένων των αναπτυξιακών φορέων και τραπεζών, καθώς και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ). H συγκέντρωση πόρων και τεχνογνωσίας αυτών των δρώντων σε μια περισσότερο συντονισμένη συλλογική προσπάθεια έχει στόχο την ενδυνάμωση της γεωπολιτικής θέσης της ΕΕ και τη μεγιστοποίηση του αναπτυξιακού της αντίκτυπου.
Η δημιουργία του νέου μέσου Γειτονίας, Ανάπτυξης και Διεθνούς Συνεργασίας- Παγκόσμια Ευρώπη (NDICI-GE) και η προσέγγιση Team Europe που δημιουργήθηκε ως μέρος της παγκόσμιας απόκρισης της ΕΕ στην πανδημία Covid, αποτελούν ορόσημα αυτής της προσπάθειας ενώ οι εμβληματικές πρωτοβουλίες TEI (Team Europe Initiatives) ενσάρκωσή της που φιλοδοξεί να τοποθετήσει την Ευρώπη ως εταίρο αναφοράς στις χώρες εταίρους.
Γεωγραφικές και θεματικές προτεραιότητες
Η γεωγραφική κατανομή των TEI εστιάζει κυρίως στην Αφρική. Περισσότερες από τις μισές TEI σε επίπεδο χώρας (52,4%) και σχεδόν οι μισές περιφερειακές (48%) αφορούν την υποσαχάρια Αφρική, καταδεικνύοντας τις προτεραιότητες της ΕΕ και την ύπαρξη μιας πιο εκτεταμένης ευρωπαϊκής αναπτυξιακής δραστηριοποίησης στην ήπειρο.
Υπάρχει μια σημαντική εστίαση στις ΛΑΧ (φιλοξενούν το 41% των ΤΕΙ) αλλά η πλειοψηφία τους εξακολουθεί να καλύπτει τις χώρες μεσαίου εισοδήματος. Ωστόσο, η στόχευση στις ΛΑΧ πρέπει να προτεραιοποιηθεί καθώς οι χώρες αυτές αντιμετωπίζουν επικαλυπτόμενες προκλήσεις (αστάθεια, προκλήσεις συνδεόμενες με την κλιματική αλλαγή, επιπτώσεις από τον πόλεμο στην Ουκρανία), ενώ έχουν μικρότερη ικανότητα αντίδρασης στις εξωγενείς κρίσεις.
Θεματικά, οι ΤΕΙ καλύπτουν όλες τις γεωπολιτικές προτεραιότητες της ΕΕ με την Πράσινη Συμφωνία να καταλαμβάνει το 28,5%, η ανθρώπινη ανάπτυξη το 24% και η βιώσιμη ανάπτυξη και οι θέσεις εργασίας το 20.2%. Ωστόσο, έχουν πολυδιάστατο χαρακτήρα και απευθύνονται σε πολλούς τομείς, την ίδια στιγμή έτσι ώστε 72,7% αφορούν την Πράσινη μετάβαση χωρίς να είναι πάντα ο κύριος τομέας παρέμβασής τους. Παράλληλα, μετανάστευση και ψηφιοποίηση δεν αποτελούν προτεραιότητες των ΤΕΙ σε επίπεδο χώρας, με ποσοστό 10% και 3% αντιστοίχως, ενώ η μετανάστευση καλύπτεται κυρίως σε περιφερειακό επίπεδο. Δεν είναι ακόμα σαφές σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο καλύπτονται οι προτεραιότητες της ΕΕ σε θέματα ισότητας των φύλων, ενώ δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για τις ΤΕΙ που έχουν την έμφυλη ισότητα ως πρωταρχικό ή σημαντικό στόχο. Ενώ υπάρχουν πολλές ΤΕΙ που επικεντρώνονται με σαφήνεια στο φύλο (TΕΙ για την έμφυλη ισότητα στη Ζιμπάμπουε και μία για το δημογραφικό και την κοινωνική συμπερίληψη στην Ουγκάντα), παραμένει ανοικτό κατά πόσο θα ανταποκριθούν στη δέσμευση του να έχουν το φύλο ως σημαντικό ή πρωταρχικό στόχο σε ποσοστό 85% των πρωτοβουλιών και πώς η ΕΕ θα διασφαλίσει ότι η διάσταση του φύλου ενσωματώνεται στις επιμέρους πτυχές τους.
Συμμετοχή κρατών μελών στις ΤΕΙ
Η συμπερίληψη και η συνδιαμόρφωση είναι κομβικές έννοιες της TEI, ενώ μέχρι σήμερα οι ΤΕΙ είναι αρκετά συμπεριληπτικές (inclusive) υπό την έννοια ότι όλα τα κ-μ -ακόμα και τα μικρότερα- συμμετέχουν με τουλάχιστον μία πρωτοβουλία, σε εθνικό, περιφερειακό ή θεματικό επίπεδο. Ωστόσο, πολλά κ-μ με μικρότερες διοικήσεις και περιορισμένη παρουσία στις χώρες-εταίρους, δεν ήταν σε θέση να εμπλακούν στον σχεδιασμό των ΤΕΙ σε επίπεδο χώρας με αποτέλεσμα οι χωρικές ΤΕΙ να σχεδιαστούν κυρίως από την ΕΕ. Στα κ-μ χωρίς ευρεία γεωγραφική παρουσία στις χώρες εταίρους, δίνεται η δυνατότητα δράσης μέσω της συμμετοχής τους στις περιφερειακές/θεματικές ΤΕΙ. Έτσι, η Ρουμανία και η Σλοβενία που παραδοσιακά δεν έχουν προγράμματα αναπτυξιακής συνεργασίας με τη Λατινική Αμερική συμμετέχουν σε πρωτοβουλία TEI «EE-Λατινική Αμερική και η Ψηφιακή Συμμαχία της Καραϊβικής».
Στη χορεία των κρατών μελών με την πιο ενεργό συμμετοχή, συγκαταλέγονται τα κ-μ με τα πιο σταθερά αναπτυξιακά προγράμματα (Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Ισπανία, Ελβετία, Ιταλία), με τη Γαλλία (54 ΤΕΙ) και τη Γερμανία (49 ΤΕΙ) να πρωταγωνιστούν στην υποσαχάρια Αφρική σε σύνολο 67 πρωτοβουλιών. Ομοίως, στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, η Ισπανία συμμετέχει στις 26 από τις 27 πρωτοβουλίες, επιβεβαιώνοντας ότι τα κ-μ δραστηριοποιούνται αναπτυξιακά κυρίως στις χώρες και στις περιοχές όπου έχουν συμφέροντα ή προηγούμενες σχέσεις.
Συμμετοχή ιδρυμάτων αναπτυξιακής χρηματοδότησης (DFIs)
Η συμμετοχή των τραπεζών και των Ιδρυμάτων Αναπτυξιακής Χρηματοδότησης (εφεξής ΙΑΧ), κρίνεται καταλυτική για την επιτυχία των ΤΕΙ, ιδίως όσον αφορά στη μόχλευση των απαιτούμενων πόρων και την εκπλήρωση της υπόσχεσης -στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ευρώπης- των 300 δις σε επενδύσεις μέχρι το 2027. Μέσω της συμμετοχής τους, άλλωστε, αναμένεται η σύμπραξη με τους ιδιωτικούς φορεός. Μέχρι σήμερα, η συμμετοχή των ευρωπαϊκών Δημόσιων Αναπτυξιακών Τραπεζών και των ΙΑΧ είναι ακόμα περιορισμένη και αντανακλά το επίπεδο συμμετοχής των κ-μ τους. Η πλέον ενεργή τράπεζα είναι η ΕΤΕπ, που συμμετέχει σε περισσότερα από τα δύο τρίτα των ΤΕΙ ενώ τα πιο ενεργά ΙΧΑ των κ-μ είναι εκείνα που είναι και πιο ενεργά στις ΤΕΙ: γαλλικά AFD και Proparco, γερμανικό KfW και το ολλανδικό FMO.
Από τον σχεδιασμό στην εφαρμογή
Παρατηρείται έντονη διαφοροποίηση ως προς το στάδιο εξέλιξης των ΤΕΙ με σχεδόν τις μισές, να βρίσκονται στο στάδιο εκκίνησης της υλοποίησης. Στους λόγους καθυστέρησης, εντοπίζουμε πως κάποιες ΤΕΙ σε επίπεδο χώρας «χτίζουν» σε προϋπάρχοντα/τρέχοντα προγράμματα της ΕΕ και επομένως είναι ευκολότερο να περάσουν στο επιχειρησιακό στάδιο. Επίσης, σε κάποιες ασταθείς ή πληττόμενες από συγκρούσεις περιοχές όπως το Σαχέλ, η εφαρμογή τους στο πεδίο αποδεικνύεται δυσκολότερη. Ταυτόχρονα, για τις περιφερειακές ΤΕΙ που συζητούνται κεντρικά, είναι πιο σύνθετη η συγκρότησή τους καθώς είναι ως επί το πλείστον νέες και τείνουν να έχουν τη μορφή «εκ των άνω προς τα κάτω», ενώ οι καθυστερήσεις οφείλονται και στους δρώντες επί του πεδίου που διευκολύνουν ή δημιουργούν προσχώματα στην πρόοδο των ΤΕΙ με την απροθυμία τους π.χ. να μοιραστούν πληροφόρηση ή τα δίκτυα τους. Γενικότερα, παρατηρείται πως όπου τα κ-μ έχουν επιδείξει ηγεσία και ενεργό συμμετοχή, οι ΤΕΙ έχουν επιταχυνθεί, ενώ κινητήρια δύναμη αποτελεί η ύπαρξη προϋπάρχοντος δικτύου στη χώρα και καλών προσωπικών σχέσεων όπως και προγενέστερης εμπειρίας διαλόγου και συντονισμού μεταξύ των δρώντων της ΕΕ (κοινός προγραμματισμός).
Παρακολούθηση, αναφορά και αξιολόγηση των ΤΕΙ
Η παρακολούθηση των ΤΕΙ πρέπει να βασιστεί σε κοινές μεθοδολογίες και μηχανισμούς για την εναρμόνιση των διαδικασιών και την εύρεση ομοιογενών κριτηρίων καταγραφής των συνεισφορών και μέτρησης των αποτελεσμάτων. Η EE και τα κ-μ, έχουν συνεργαστεί ως προς τη δημιουργία πλαισίου Παρακολούθησης, Αναφοράς και Αξιολόγησης των ΤΕΙ (MORE), σύμφωνα με το οποίο η παρακολούθηση πρέπει να πραγματοποιείται σε δύο επίπεδα: σε επίπεδο μεμονωμένης ΤΕΙ και σε επίπεδο συνολικών οριζόντιων ΤΕΙ μαζί, ορ. Δεν αναμένεται η επίτευξη αποτελεσμάτων από τις ΤΕΙ βραχυπρόθεσμα. Όποια αποτελέσματα αναφερθούν στο άμεσο μέλλον, θα αφορούν τρέχοντα προγράμματα.
Διακυβέρνηση
Η διακυβέρνηση των ΤΕΙ αποτελεί μια διαδικασία εξισορρόπησης ανάμεσα στην ευελιξία και την επιθυμία για κοινό πλαίσιο και προσανατολισμό, ενώ η ΕΕ έχει καταστήσει σαφές ότι οι συστάσεις της δεν είναι δεσμευτικές. Σε αυτή την ad-hoc και «από κάτω προς τα πάνω» προσέγγιση, οφείλεται η επιτυχία και η αποδοχή των ΤΕΙ από τα κ-μ και από τα ΙΑΧ. Ωστόσο, η ανάγκη συντονισμού για την μεγιστοποίηση του αντικτύπου, επιβάλλει τη δημιουργία ελάχιστης δομής διακυβέρνησης με κανόνες εδρασμένους σε κοινό πλαίσιο.
Η προτεινόμενη δομή διακυβέρνησης, περιλαμβάνει όλα τα μέλη και διακρίνεται σε δυο επίπεδα: Η συνολική πολιτική τίθεται από την Ομάδα καθοδήγησης που διαμορφώνει το μακροπρόθεσμο όραμα και την επικοινωνία των ΤΕΙ, εξασφαλίζοντας τον διάλογο με τις χώρες εταίρους και τη σύνδεση με τους ευρύτερους στρατηγικούς στόχους της ΕΕ. Η Ομάδα διαχείρισης αναλαμβάνει τον συντονισμό και την υλοποίηση των δράσεων ενώ είναι υπεύθυνη και για την παρακολούθηση του αντίκτυπού τους.
Στην κατεύθυνση της ευελιξίας των ΤΕΙ, οι δρώντες έχουν προτείνει η βασική δομή τους να είναι όσο το δυνατόν απλούστερη ώστε να προβλέπεται για π.χ. η συμμετοχή ενός κ-μ σε μεταγενέστερο χρόνο, δικαιώνοντας τον συμπεριληπτικό χαρακτήρα τους. Επίσης, η εφαρμογή τους πρέπει να μπορεί να χρησιμοποιήσει τις υπάρχουσες διαδικασίες σε επίπεδο χώρας για την αποφυγή αλληλοεπικαλύψεων και την αναζήτηση συνεργειών μεταξύ ΤΕΙ και κοινού προγραμματισμού. Οι αντιπροσωπείες της ΕΕ μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο συντονισμού, φέρνοντας σε επαφή διαφορετικά κ-μ και ΙΑΧ.
Προκλήσεις
Η συγκέντρωση περισσότερων δρώντων συντονισμένα και συμπληρωματικά ώστε να βελτιστοποιηθεί η ποικιλομορφία της συμμετοχής τους, υπήρξε βασικός στόχος της Team Europe και μια από τις μεγαλύτερες δυνάμεις και προκλήσεις της.
Σε πολλές χώρες, η δυναμική της Team Europe έχει υπερκεράσει την επονομαζόμενη «working better together» ατζέντα που χαρακτηριζόταν από γραφειοκρατική και διοικητική κόπωση τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, σήμερα υπάρχει μεγαλύτερη γεωπολιτική ανάγκη και πιο ισχυρή πολιτική αποδοχή για κοινή εργασία. Η ευέλικτη και συμπεριληπτική Team Europe, που έχει ισχυρή διάσταση πολιτικής, μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά στις χρονοβόρες και θεσμικές κοινές διαδικασίες προγραμματισμού.
Η Team Europe αναζητά διευρυμένη συνεργασία με καινούριους δρώντες όπως αναπτυξιακές τράπεζες και ΙΑΧ. Πρόκληση αποτελεί η εξασφάλιση έγκαιρης πληροφόρησης τους και συμπερίληψής τους από τα αρχικά στάδια. Εξίσου πρόκληση είναι η παροχή της κατάλληλης πολιτικής καθοδήγησης από την ΕΕ και η επιβεβαίωση ότι η δράση τους υπηρετεί τη στρατηγική της στις χώρες -εταίρους και φέρει ανθεκτικό αναπτυξιακό αποτύπωμα.
Αντιθέτως, με τους παραδοσιακούς αναπτυξιακούς δρώντες, πολλά ΙΑΧ δεν έχουν συνηθίσει να συνεργάζονται με δωρητές και αναπτυξιακούς φορείς και έχουν διαφορετικές προσεγγίσεις αναφορικά με τους κύκλους λήψης αποφάσεων, τα χρονοδιαγράμματα εκτέλεσης και τα χρηματοδοτικά μέσα. Μάλιστα, ελάχιστα ΙΑΧ έχουν γραφεία στις χώρες που λειτουργούν και σπάνια συνεργάζονται με τις αντιπροσωπείες της ΕΕ στο πλαίσιο των δράσεων τους. Αυτό εξηγεί και τη μέχρι σήμερα δραστηριοποίηση τους σε περιφερειακά ΤΕΙ που σχεδιάζονται σε κεντρικό επίπεδο. Ωστόσο, τα ΙΑΧ έχουν ισχυρότερους δεσμούς με τον ιδιωτικό τομέα, γεγονός που τονίζει την ανάγκη συνέργειάς τους με τους παραδοσιακούς αναπτυξιακούς δρώντες.
Η ευρωκεντρική, εσωστρεφής διάσταση των ΤΕΙ μπορεί να ήταν απαραίτητη αρχικά, ώστε να αποκτήσουν αποδοχή και νομιμοποίηση στα κράτη μέλη, ωστόσο σήμερα πρέπει να αποκτήσουν εξωστρέφεια και να εμπλέξουν κι άλλους δρώντες, σε επίπεδο χωρών εταίρων και τοπικών ενδιαφερόμενων μερών αλλά και σε επίπεδο συνεργατών αναπτυξιακής συνεργασίας.
Για την επιτυχία των ΤΕΙ, επομένως και την αξιοπιστία της ΕΕ, οι δράσεις πρέπει να υπαγορεύονται από ανάγκες και να εναρμονίζονται με τις προτεραιότητες των χωρών εταίρων. Πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι εταίροι θα αναλάβουν την κυριότητα των διαδικασιών ΤΕΙ και ότι οι τοπικοί φορείς (ΙΧΑ, τράπεζες, ιδιωτικός τομέας, τοπικές αρχές), θα πρωταγωνιστήσουν στην εφαρμογή τους. Κάποιοι υποδεικνύουν την ανάγκη να περάσουμε από τη λογική Team Europe στη λογική Team Europe- Africa ή Team Europe- Latin America, ώστε να είναι πιο εμφανής η συμμετοχή των χωρών εταίρων και των περιφερειών στην πρωτοβουλία.
Η εξωστρέφεια και η δέσμευση της ΕΕ στην πολυμέρεια είναι σκόπιμο να εκφραστεί και μέσω της προσέγγισης άλλων δρώντων και μάλιστα μη ευρωπαϊκών χωρών που εμφορούνται από τις ίδιες απόψεις και είναι ήδη ενεργές στις χώρες- εταίρους. Σήμερα, ελάχιστες ΤΕΙ αφορούν αυτού του είδους τις συνεργασίες, υπάρχουν όμως περιθώρια βελτίωσης για την προσέγγιση τέτοιων χωρών (Ελβετία, Νορβηγία, ΗΒ, Ιαπωνία, ΗΠΑ) και πολυμερών οργανισμών (ΟΗΕ, Όμιλος της Παγκόσμιας Τράπεζας).
Κλείνοντας, τονίζουμε ότι η Team Europe και οι εμβληματικές πρωτοβουλίες ΤΕΙ αποτελούν φιλοδοξία πέρα από την ανάπτυξη, φιλοδοξία γεωπολιτική- απάντηση στις γεωπολιτικές προκλήσεις που τις γέννησαν.